Roman Sienczin: nowy realizm i proza "anty-wiejska"

 Roman Sienczin, Jeltyshevy,

Wydawnictwo Eksmo, Moskwa 2009, oprawa twarda, 320 str. seria „Proza życia. Najlepsi współcześni autorzy” (źródło: http://www.livelib.ru/book/1000327279).

            Parafrazując Jelenę Czyżową, teraz jest czas Romana Sienczina. O znaczeniu jego twórczości świadczy choćby to, że w formie książkowej ukazał się nawet zbiór esejów i recenzji poświęconych jego prozie (Wszystko o Sienczinie. W labiryncie krytyki, Wydawnictwo Literaturnaja Rossija 2013). Nazwisko pisarza pojawia się również w różnych zestawieniach najlepszych debiutów ostatniej dekady (m.in. w opublikowanym na łamach Literaturnoj Rossiji). Sienczin był również finalistą najważniejszych rosyjskich nagród literackich oraz laureatem nagrody w dziedzinie kultury za rok 2012, przyznawanej przez Rząd Federacji Rosyjskiej.

           

            Powieść „Rodzina Jełtyszewów” (taki wariant tłumaczenia na język polski wydaje mi się najbardziej odpowiedni) to portret zbiorowy rodziny i każdego z jej członków z osobna: Nikołaja, Walentyny oraz ich syna Artema. Po tym, jak Nikołaj zostanie zmuszony do odejścia ze służby w milicji, mieszkanie w mieście z żoną (bibliotekarką) i niepracującym, 25-letnim synem staje się wydatkiem, na który nie będzie ich stać. Jedynym wyjściem z sytuacji wydaje się więc przeprowadzka na wieś, gdzie mieszka ciotka Walentyny. Wieś ma być synonimem lepszego życia, w zgodzie z naturą, na świeżym powietrzu i z warzywami z własnego ogródka. Pojawia się też długofalowy i ambitny cel, jakim jest budowa domu. Jednak od początku czytelnik odnosi wrażenie, że bohaterowie raczej zaklinają rzeczywistość, niż rzeczywiście wierzą w poprawę losu, choć tylko Artem otwarcie przyznaje, że nie chce wyprowadzki na wieś, której nie zna i z którą nie ma żadnych związków. Odnosi się to również do mieszkając tam ciotki Walentyny, Tatiany, z którą dotąd członkowie rodziny nie utrzymywali żadnych kontaktów. Jedynie Walentyna próbuje wskrzesić w sobie jakieś wspomnienia z dzieciństwa, które spędziła w okolicy, ale to za mało, aby uwierzyć, że naprawdę chce resztę życia spędzić na syberyjskiej wsi.

            W tytule recenzji nazwałam tę książkę „prozą anty – wiejską”, w opozycji do „małych ojczyzn” z literatury szestidiesiatników, opisujących mocno wyidealizowaną radziecką wieś u progu wielkich społecznych i cywilizacyjnych, przełomu lat 60-tych i 70-tych dwudziestego wieku. Krytyk Lew Daniłkin nazywa nawet powieść Sienczina „prozą wiejską” na miarę czasów – taką, jaka jest możliwa po tym, jak wieś przestała być „niezmąconym źródłem” i praktycznie przekształciła się w getto dla społecznego marginesu.

            Portret wsi rosyjskiej z początków dwudziestego pierwszego wieku (akcja powieści rozgrywa się w 2002 roku) nie nastraja optymizmem. Można odnieść wrażenie, że wraz z rozpadem ZSRR rozsypała się nie tylko gospodarka czy dawno nie remontowana infrastruktura, ale nawet więzi społeczne (pytanie, czy wcześniej rzeczywiście istniały). „Obcy”, czy „miastowi”, jakimi są Jełtyszewowie, stają się jeszcze bardziej wyobcowani i są traktowani jeśli nie wrogo, to co najmniej obojętnie. Jedyna życzliwa rodzinie postać – Jurka – raczej wykorzystuje bohaterów albo traktuje ich z politowaniem, niż szczerze się z nimi przyjaźni.

            Naiwność i nieznajomość miejscowych realiów przez Jełtyszewów jest przez „tubylców” skrupulatnie wykorzystywana. Kłamstwa, oszustwa i kradzieże ze strony sąsiadów stają się niemalże codziennością w życiu rodziny. Nierówna walka Nikołaja – byłego milicjanta – z coraz bardziej bezpardonowymi złodziejami przypomina znaną z westernów walkę samotnego bohatera niemal z całym złem otaczającego świata. Tylko że Nikołaj nie jest ostatnim sprawiedliwym ani nawet nawróconym grzesznikiem. Droga, którą przebywa bohater, prowadzi raczej w odwrotnym kierunku: od stróża prawa, który w umiarkowany sposób (w przeciwieństwie do kolegów) wykorzystywał swoją pozycję, do handlarza spirytusem, który to alkohol jest główną przyczyną zgonów miejscowej ludności (opis pośmiertnego ciała śmierci Jurki jest z pewnością jednym z najbardziej naturalistycznych w całej książce).

            Problem nadużywania alkoholu nie omija również i Jełtyszewów. Sprzedaż spirytusu, pierwotnie uznana przez Nikołaja jako sposób zarabiania na życie niegodny emerytowanego milicjanta, po pewnym czasie staje się głównym źródłem utrzymania rodziny, a symboliczny kieliszek przechowywanego w kredensie napitku (a raczej kilka kieliszków) to jeśli nawet nie rytuał, to z pewnością codzienność małżonków. Paradoksalnie, na problem nadużywania alkoholu zwraca Walentynie uwagę Denis, odsiadujący karę więzięnia za zabójstwo młodszy syn Jełtyszewów. Widząc opuchniętą twarz matki chłopak ostrzega ją przed zgubnymi konsekwencjami nałogu.

            W tym kontekście postać hurtownika namawiającego Walentynę i Nikołaja do zajęcia się handlem alkoholem przypomina diabła, który kusi do popełnienia grzechu. To wydawałoby się drobne wykroczenie moralne sprowadza na Jełtyszewów lawinę nieszczęść: sytuacja finansowa nie poprawia się na tyle, aby kontynuować rozpoczętą budowę, a ich dom staje się łakomym kąskiem dla złodziei bez skrupułów wykorzystujących każdą nadarzającą się okazję (nawet, kiedy Nikołaj wiezie do szpitala żonę, aby ratować jej życie i zdrowie).

            Także surowy klimat i przygnębiający krajobraz nie sprzyjają bohaterom, ani tym bardziej nie wzbudzają w czytelniku nostalgii za wsią. W powieści nie ma malowniczych krajobrazów syberyjskiej wsi, a dominującymi obrazem jest żółto – szara spieczona słońcem ziemia oraz śnieżna i smutna zima. Nawet las, naturalny żywiciel mieszkańców wsi, jest raczej mrocznym i nieprzyjaznym miejscem, pełnym uciążliwych latem insektów, niż schronieniem, w której człowiek choć na chwilę mógłby zapomnieć o problemach. Nie ma zwierząt, zabudowania gospodarskie się rozpadają, nieliczni mieszkańcy przemykają po ulicach jak cienie, a na miejscu zburzonej przez komunistów cerkwi wybudowano klub dla młodzieży. Nawet, kiedy zostaje on zniszczony przez pożar, pomysł odbudowy cerkwi nie doczeka się realizacji i zamiast niej powstanie nowy klub. W świecie pozbawionym wartości, w którym jedynym celem wydaje się przetrwanie, nikt nawet nie próbuje szukać pocieszenia w religii. Ale w powieści próżno też szukać nostalgii za utraconym imperium.

            Rozpad, pustka, osamotnienie i wyobcowanie odnoszą się nie tylko do sytuacji, w jakiej znalazła się rodzina Jełtyszewów, ale w równym stopniu do relacji między jej członkami. Bohaterowie częściej milczą, niż rozmawiają ze sobą, a tym bardziej nie mówią sobie o tym, co czują i czego naprawdę w życiu pragną. 50-letni Nikołaj nadal czuje się mężczyzną, ale w jego małżeństwie od dawna nie ma miejsca na namiętność. Z drugiej strony widok żony, która bezpardonowo podwija spódnicę, aby zrobić sobie zastrzyk z insuliny, budzi w nim wręcz obrzydzenie. Kolejne niepowodzenia związane z budową domu oraz nieposłuszeństwo wplątanego w nieudane małżeństwo syna, który w dodatku nie kwapi się do podjęcia pracy w milicji – wszystko to powoduje, że bohater coraz częściej wpada w gniew i staje się nieobliczalny, niestety, często z tragicznym skutkiem.

            Walentyna to postać najbardziej boleśnie doświadczająca upokorzeń (scena konfrontacji bohaterki handlującej runem leśnym z koleżanką z danej pracy jest z pewnością jedną z najbardziej przejmujących w powieści), a jej indywidualny los może być symbolem zjawiska, które można nazwać rozpadem życia. Kobieta stopniowo godzi się z sytuacją, w jakiej się znalazła, przyjmuje kolejne ciosy od losu i pozbywa się wstydu do tego stopnia, że przestaje nawet dbać o higienę.

        Życie rodziny stopniowo przekształca się w trwanie, a czas staje się coraz bardziej elastyczny. Początkowo celem, który ma nadać życiu sens, jest budowa nowego domu, potem już tylko wybudowanie łazienki w istniejącym, a i ów projekt coraz bardziej rozciąga się w czasie. Przeciwności łatwo zniechęcają do działania, brakuje pieniędzy, ale przede wszystkim chęci, poczucia,że to działanie ma jakiś prawdziwy sens i cel. Dzień wypełnia bezmyślne oglądanie oderwanej od życia telewizji. Coraz łatwiej znaleźć pretekst i uzasadnienie dla bezczynności w coraz bardziej jałowym życiu, którego sensem staje się trwanie bez celu. Trudno się zatem dziwić, że wszelkie dotychczas ustanowione i przestrzegane w życiu granice moralne ulegają przesunięciu lub zatarciu, i nawet morderstwo jest tylko nieszczęśliwym wypadkiem.

            Świat powieści Sienczina to pogłębiający się koszmar, z którego nie ma ucieczki ani ratunku. Bohaterowie nie wzbudzają w czytelniku sympatii, a raczej politowanie lub złość. Czy jednak naprawdę nie ma już żadnej nadziei?

            O ile Nikołaj i Walentyna już na zawsze pozostaną „obcy”, niezakorzenieni i bez szans na poprawę losu, mogło by się wydawać, że ich starszemu synowi, Artemowi, zaczyna układać się w życiu. Chłopak niemal w rozpaczliwy sposób próbuje odnaleźć się w nowym życiu i w konsekwencji bardzo szybko pozwala się wplątać dziewczynie w nieplanowaną ciążę. Wszelkie wątpliwości co do jego ojcostwa i zastrzeżenia co do uczciwości dziewczyny (której ciąża i macierzyństwo odbierają urodę i coraz bardziej upodabniają do matki) nie powstrzymują Artema przed małżeństwem, które, jak można było łatwo przewidzieć, od początku się nie układa. Daria Markowa w swojej recenzji słusznie nazywa bohatera „nieświadomym adeptem obłomowszyzny”: choć czasem zdobywa się on na refleksję (przeraża go myśl o posiadaniu małego dziecka), a nawet na działanie, jest raczej przedmiotem, a nie podmiotem wydarzeń. Ze strachu przed odrzuceniem przez środowisko odmawia podjęcia pracy w milicji, a potem, po konflikcie z żoną, wyjeżdża do pracy do miasta, ale to tylko pozorowana aktywność. Nawet młode pokolenie jest zatem skażone bezsensem i bezcelowością trwania. Wspomniany Lew Danikin zwraca uwagę, że Sienczin posiada niezwykłą umiejętność konstruowania scen z bohaterami, którzy są nijacy, przewidywalni, nie mają potencjału dla tworzenia fabuły i raczej stanowią tło opowieści. To właśnie z postaci, na które nie zwraca uwagi (w tym także także literatura), pisarz czyni pierwszoplanowych bohaterów swojej prozy.

            Ostatnia nadzieja dla rodziny Jełtyszewów to wyjście z więzienia Denisa. I w tym przypadku bohaterowie chcą wierzyć, że ów moment odmieni całe ich życie niczym za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Tak się nie staje, dochodzi do kolejnego nieszczęścia, ale pozostaje jeszcze przecież najmłodszy z rodu, syn Artema – tylko czy jest on jeszcze jednym z Jełtyszewów? I tym razem Sienczin podkreśla, że każda decyzja ma swoje konsekwencje i są błędy, których nie się już naprawić.

         Ogromną zaletą powieści jest właśnie jej prostota i prawdziwość – Jełtyszewowie to zwyczajna, przeciętna rodzina, jakich wiele, nie tylko w Rosji, a której życie rozpada się na naszych oczach. Autor nie szokuje, nie koloryzuje, ton opowiadania jest wyważony, można nawet odnieść wrażenie, że narrator opowiada nieco ściszonym głosem. Lektura powieści każe się zastanowić nad życiem, czy są takie okoliczności, które usprawiedliwiają popełnianie tak kolosalnych życiowych błędów i sprzeniewierzanie się własnym wartościom – jeżeli się je w ogóle posiada. Czy można ocalić życie, aby nie stało się tylko i wyłącznie bezcelowym trwaniem, czekaniem na śmierć? Czy bieda i walka o przetrwanie musi oznaczać wyzbycie się człowieczeństwa? Nie jest to przecież skrajna sytuacja wojny, łagru czy klęski żywiołowej. Jak to się dzieje, że życie tak po prostu rozsypuje się, jak przewracające się klocki domina? Sienczin wprawdzie unika filozofowania i nie uderza w wysokie tony, ale lektura jego powieści naprawdę porusza. Warto się zatem w ten ściszony głos wsłuchać.

Wszystkie prawa zastrzeżone. Zabrania się kopiowania i wykorzystywania tekstów zawartych na tej stronie bez wiedzy i zgody autora. Wszelkie teksty, jeśli nie zaznaczono inaczej, są własnością intelektualną autora strony.