Wielka literatura rosyjska u progu XXI wieku: kilka słów o Władimirach: Kantorze i Makaninie oraz o Michaile Szyszkinie

            Inspiracją do powstania kolejnego wpisu była dla mnie wczorajsza uroczystość zamknięcia Igrzysk Olimpijskich w Soczi. Nie przypominam sobie, żeby którykolwiek kraj, który był organizatorem igrzysk, wspominał o swojej literaturze. Być może jedynie w Atenach nawiązano do chlubnej przeszłości Hellady i przypomniano o greckich filozofach, ktorzy ukształtowali nasz sposób myślenia o świecie. Ale jeśli chodzi o literaturę, Rosjanie mają się czym chwalić i doskonale zdają sobie z tego sprawę, co znakomicie zaakcentowali nie tylko podczas ceremoni zamknięcia igrzysk, ale również otwarcia (vide scena balu z Wojny i pokoju). Widzieliśmy więc i Marinę Cwietajewą (chyba nieświadomy ukłon w stronę LGTB, bo poetka gustowała w obydwu płciach), i Nikołaja Gogola (nomen omen to chyba Ukrainiec, w każdym razie w początkowym okresie twórczości czerpał garściami z folkloru ukraińskiego).

            Nie zgadzam się jednak z profesorem Gadaczem ani z tymi, którzy twierdzą, że wielka literatura na świcie czy w Rosji skończyła się w wraz z drugą połową  XX wieku. Są przecież: Władimir Makanin, Władimir Kantor, Michaił Szyszkin i wielu innych, o których wspomniałam we wcześniejszych wpisach (i pewnie jeszcze do nich powrócę): Wiktor Jerofiejew, Władimir Sorokin, Ludmiła Ulicka, Ludmiła Pietruszewska, Tatiana Tołstoj, Wiktor Pielewin, Rubene Gallego, Borys Akunin, Jarosław Mogutin, Wiera Galaktionowa, Andriej Korolew, Andriej Giełasimow (recenzja niewydanej jeszcze w Polsce powieści Żażda [Pragnienie] pojawi się w jednym z następnych wpisów), Dmitrij Bykow (jestem w trakcie lektury Opravdanija i od pierwszych stron jestem pod ogromnym wrażeniem urody języka pisarza), Roman Sienczyn (Jełtyszewy to kolejna książka, niestety niedostępna w polskim przekładzie, o której chcę i muszę napisać). Gazeta Literaturnaja Rossija opublikowała w 2005 roku listę 50 najbardziej znaczących debiutów początków XXI wieku. Myślę, że warto na nią spojrzeć, mając jednocześnie na uwadze fakt, podkreślany również przez autora artykułu, Wiaczesława Kałmykowa, że to tylko debiuty i dalszy los twórczości pisarzy nie jest wcale przesądzony. Z wynienionych 50 utworów bodaj 4 lub 5 zostało przetłumaczonych na język polski. Ich autorami są: Arkadij Babczenko, Zahar Prilepin, Irina Dienieżkina, Rubene Gallego, Michaił Elizarow- po polsku ukazał się Bibliotekarz, który nie jest debiutem autora. Nie jestem również pewna co do tłumaczeń utworów Jewgienija Griszkowca, ale skoro polskie teatry wystawiają jego sztuki, to z pewnością przynajmniej jego dramaturgia jest tłumaczona. Warto również dodać, że takie utwory, jak powieść Iriny Dienieżkiny Daj mi trudno uznać za literaturę wysokiej próby, choć warto docenić jej nowatorski charakter (znany piszącej te słowa jedynie z innych recenzji, niestety, a może i „stety” nie z własnych doświadczeń czytelniczych).

            Oczywiście rankingów prezentujących współczesną literaturę rosyjską jest bardzo wiele, prezentowany powyżej jest zaledwie jednym z nich i może służyć jako przykład, ale nie wyrocznia. W Rosji przyznaje się bodaj około 70. (jeśli się nie mylę) nagród literackich, i choć nie są one równorzędne pod względem rangi, to jednak sugerowanie się wyłącznie listą laureatów „Nacjonalnego bestellera” albo „Bolszoj knigi” nie wyczerpuje wiedzy o współczesnej literaturze rosyjskiej. Sprawa zatem nie jest prosta, mizeria tłumaczeń na język polski (i często ich fatalny poziom- vide Sańkja Prilepina, kuriozum już w samym tytule) też nie ułatwia.

            Odwołując się jednak do opinii literaturoznawców i filologów, warto zwrócić uwagę na trzy nazwiska, które wymieniłam powyżej w pierwszej kolejności. O Władimirze Kantorze pisałam (jedno zdanie) w poprzednim poście i niestety nadal mam niewiele do powiedzenia na jego temat, ale jego filozoficzna powieść Krokodyl, opowiadająca o straconym życiu i balansowaniu na granicy moralności, szkodliwych, choć wygodnych, uwarunkowaniach i zależnościach, to dla mnie lektura obowiązkowa[1].

            Niestety niewiele więcej, podobnie jak inni polskojęzyczni czytelnicy – przynajmniej na razie z autopsji – mogę powiedzieć na temat Władimira Makanina. Niech jednak przemówią za mnie fakty: Parlament Europejski uhonorował pisarza nagrodą za 2012 rok za „ogólny wkład w literaturę”. W Polsce Makanin niesłusznie jest zaliczany do grona autorów książek na temat wojej czeczeńskich, a to głównie za sprawą powieści Asan. Sam pisarz, w przeciwieństwie do Babczenki czy Prilepina, nie brał udziału w walkach, a inspiracją do napisania Asana była jego wizyta w Mozdoku, gdzie stacjonowało rosyjskie wojsko. Pisarz postanowił przedstawić konflikt od strony obiegu „benzyny na drogach”: wojna to przede wszystkich ogromny bizns, przy którym pozostałe kwestie, czy to narodowościowe, polityczne, ambicjonalne, zdają się schodzić na drugi plan. W swojej recenzji opublikowanej w „Rzeczpospolitej” Krzysztof Masłoń pisze, że czytelnicza refleksja nad lekturą Asana sprowadza się do stwierdzenia, że wojny w Afganistanie i Iraku dopiero czekają na swoich Makaninów.

            Tymczasem, pisząc o autorze Asana, właśnie sama zredukowałam jego dorobek literacki do jednej powieści i jednego tematu. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że prozę Makanina cechuje głęboka filozoficzno-egzystencjalna i religijna refleksja nad złożonością ludzkiego życia. Niestety, polskiemu czytelnikowi nie jest dane się o tym przekonać: tłumaczeń prozy jest niewiele, i zdaje się, nie są to najlepsze utwory w bogatym dorobku pisarza (a te najciekawsze i najtrudniejsze są odrzucane przez kolejne wydawnictwa w Polsce). Bogaty dorobek naukowy na temat twórczości Wladimira Makanina posiada Janusz Świeży, któremu pisarz udzielił również wywiadu (a podobno czyni to bardzo niechętnie i zazwyczaj odmawia), warto również zajrzeć do prac publikowanych przez Annę Skotnicką.

            Na koniec dzisiejszych rozważań, chciałam napisać, „prawdziwa perełka”, choć brzmi to chyba trochę niepoważnie, zatem po prostu: Michaił Szyszkin, autor wydanej ostatnio w Polsce powieści Tylko nienapisane listy nie dochodzą. Przyznam, że irytują mnie ciągłe porównania do Jamesa Joyce'a, Vladimira Nabokova czy Antoniego Czechowa, jakkolwiek słuszne by one nie były. Czy pisarz nie może być po prostu pisarzem, z imienia i nazwiska, samym sobą? Czy koniecznie należy rozpatrywać jego twórczość w odniesieniu do spuścizny innych pisarzy? Nie twierdzę, nie nie ma pokrewieństw w sposobie konstrukcji wypowiedzi, układu powieści, tematyki etc. Ale to jednak Michaił Szyszkin a nie np. James Joyce bis. Szyszkin zaliczany jest do tzw. czwartej fali emigracji rosyjskiej, pisze po rosyjsku (i zdaje się również po niemiecku), mieszka w Szwajcarii (analogia do Nabokova mieszkającego w Niemczech, a potem w USA) i zgarnia, całkiem zasłużenie, kolejne nagrody literackie w Rosji. Kiedy na jednym ze spotkań z czytelnikami w Krakowie Irina Prochorowa, rosyjski filolog, wydawca i członek fundacji Michaiła Prochorowa (to jej brat-milioner), została zapytana o współczesnych klasyków w literaturze rosyjskiej – takich na miarę Borysa Pasternaka czy Michaiła Bułhakowa – wymieniła właśnie nazwiska m.in. Romana Sienczina i Michaiła Szyszkina. Trudno się z nią nie zgodzić. Ale o tym więcej w kolejnych wpisach.

Wszystkie prawa zastrzeżone. Zabrania się kopiowania i wykorzystywania tekstów zawartych na tej stronie bez wiedzy i zgody autora. Wszelkie teksty, jeśli nie zaznaczono inaczej, są własnością intelektualną autora strony.

---

[1] Zob. K. Pietrzycka-Bohosiewicz, „Istność bezimienna, jestestwo bezprzedmiotowe...". O powieści Władimira Kantora „Krokodyl”, „Slavia Orientalis” 2003, nr 3, s.350-361